Noong Biyernes, isang araw pagkatapos nilang magtungo sa Malacañang, ang mga nagrebeldeng MILF ay sa Comelec naman nagpunta. Ito ay para magtanong sa amin: “Paano ba magtatag ng political party?”

Sila na nabuhay at pumatay na laging hawak ang mga baril, granada at iba pang instrumento ng karahasan ay handa na ngayong magsimulang mag-aral kung paano ba lumaban para sa kanilang karapatan sa pamama­gitan ng demokrasya.

Nagdesisyon na kasi silang ibaba na ang kanilang mga armas at huwag nang ipagpilitan ang kanilang kagustuhang ihiwalay ang Mindanao sa Pilipinas. Ito ay kapalit ng obligasyon ng gobyerno na bigyan sila ng mas malawak na awtonomiya para sa kanilang pulitika at ekonomiya. Kasama sa kasunduan ang power-sharing, wealth-sharing at normalization.

Talaga ngang makasaysayan ang paglagda noong ­Huwebes, Marso 27, ng final peace agreement sa pagitan nila at ng pamahalaang Pilipinas. Ang susunod na rito ay ang paggawa ng mga senador at congressman ng batas na siyang magdedetalye sa pagtatag ng Bangsamoro Autonomous Region. Ang magiging papel namin sa Comelec ay pangasiwaan ang plebisito sa isyu ng pag-aproba nito ng mga taga-Mindanao na masasakop ng kasunduan.

Pero ngayon pa lang ay interesado na ang mga dating armadong MILF na malaman ang tungkol sa mga balota, eleksyon, registration, pati na mga Voter ID.

Ito ang ilan sa mga tanong nila noong dumalaw sila sa Comelec at nakaharap kaming mga Commissioners, sa pamumuno ni Chairman Sixto Brillantes:

1. Naririnig namin na ang mga magiging 18 years old na first-time voters ay kailangang magrehistro para sa eleksyon. Paano kaming mga 50 years old na pero first-time voter pa rin? Pwede rin ba kaming magparehistro? Ang sagot ay OO. ­(Siguro, dahil sa rebelde sila, hindi sila nakakapunta sa ­Comelec dati para makarehistro at makaboto.)

2. Paano kung nagparehistro ako pero “alyas” ko lang ang ginamit ko? (Nagkabiruan, ang dami raw siguro niyang alyas noong MILF rebel pa siya.)

3. Pwede bang ibang paraan ang aming pagboto sa Bangsamoro? Halimbawa, kung sa inyo ay PCOS sa amin ay ibang sistema? Pwede bang magkaroon kami ng aming ­sariling Comelec? (Sagot: Depende iyan sa bubuohing batas ng Kongreso.)

Napansin ko, parang magaan ang pakiramdam ng mga MILF na humarap sa amin. Iyong military leader nila na si Sammy Al-Mansoor at iyong Executive Director ng ­Institute for Autonomy and Governance na si Atty. Benedicto ­Bacani ay madaling tumawa. Mahigit 40 silang MILF na naka­harap ­namin at habang tinitingnan ko sila, naiisip ko na ­malaking pagbabago ang kanilang tinatahak. Marami na sa kanilang hanay ang namatay, marami na ring mga sundalo ang kanilang napatay. Ngayon ay papasok sila sa larangan ng demokrasya, sa mundo ng pulitika. “I hope they do not get ­disillusioned,” pabirong sabi ni Atty. Bacani. Pero totoo iyon. Malayo sa ­perpekto ang uri ng ating pulitika kahit nga ­hindi sa ­Mindanao. Ang dami pa ring hindi kanais-nais na nangyayari - vote ­buying, harassment, pandaraya. Sana maging bukas din sa isip nila ang katotohanang ito para mapag­handaan nila. Sana ­tayong lahat, alam nating napakaselan ng sitwasyon, napaka­daling madismaya at mag-isip na “Mag-away na lang tayo. Giyera na lang uli.” Nariyan din ang kabilang panig nang mga umaayaw sa Bangsamoro Agreement.

Ano man ang paninindigan ng iba’t ibang grupo sa ­Mindanao, Muslim man o  Kristyano, napakahalaga pa rin na ang  mga susunod na pagsisikap ay tunay na ngang magbunga sa pangmatagalang kapayapaan sa Mindanao.

The author is a commissioner at the Commission on Elections. You can reach her at This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it..